ΠΑΛΑΙΠΑΦΟΣ ΚΥΠΡΟΥ - Το Τμήμα Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Μεταφορών, Επικοινωνιών και Έργων, ανακοινώνει την ολοκλήρωση της πρώτης φάσης των ετήσιων ερευνών πεδίου 2022 της Ερευνητικής Μονάδας Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου (ΠΚ) στον τύμβο Λαόνας στην Παλαίπαφο (εικ.1). Στις έρευνες, που διεξάγονται στο πλαίσιο του προγράμματος «Palaepaphos Urban Landscape Project» (PULP), το οποίο διευθύνει από το 2006 η καθηγήτρια Μαρία Ιακώβου (εικ.2), συμμετείχαν φέτος πολλοί ειδικοί συνεργάτες του προγράμματος. Οι εργασίες άρχισαν τον Μάιο με γεωφυσικές διασκοπήσεις (εικ.3), τις οποίες διαχειρίστηκε ο καθηγητής Απόστολος Σαρρής (Εργαστήριο Digital Humanities GeoInformatics, ΠΚ) σε συνεργασία με το Εργαστήριο Γεωφυσικής Δορυφορικής Τηλεπισκόπισης και Αρχαιοπεριβάλλοντος (Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών, Ίδρυμα Τεχνολογίας & Έρευνας, Ρέθυμνο, Κρήτης. Συνεχίστηκαν με στοχευμένες ανασκαφές στη βόρεια όψη του τύμβου (εικ.4), την ευθύνη των οποίων είχε ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Σιένας (UNISTRASI) Jacopo Tabolli. Ολοκληρώθηκαν με την αποτύπωση των μνημείων με UAV (drone) από τους Δρ. Κυριάκο Θεμιστοκλέους και Δρ. Άθω Αγαπίου (Εργαστήριο Τηλεπισκόπησης και Γεω-Περιβάλλοντος, ΤΕΠΑΚ).
2. ‘Palaepaphos Urban Landscape Project’ (PULP), Θέσεις εντός αστικού ιστού αρχαίας πολιτείας Πάφου. Στο βάθος το ιερό της Αφροδίτης. (Εργαστήριο Τηλεπισκόπησης και Γεω-Περιβάλλοντος, ΤΕΠΑΚ).
3. Κάτοψη τύμβου - γεωφυσική έρευνα 2022.
4. Λαόνα 2022. Αποκάλυψη τείχους του οχυρού στη βόρεια πλευρά του τύμβου.
Τύμβοι μνημειακών διαστάσεων, όπως π.χ. οι Μακεδονικοί, ήταν μέχρι πρόσφατα άγνωστοι στην Κύπρο. Το 2011, ο λόφος Λαόνας, ένα χιλιόμετρο ΒΑ του ιερού της Αφροδίτης αναγνωρίστηκε στο πλαίσιο του προγράμματος ανάλυσης τοπίου του PULP ως ανθρωπογενής τύμβος τεραστίων διαστάσεων, πολύ μεγαλύτερος του τύμβου της Σαλαμίνας, ο οποίος είχε ανεγερθεί πάνω από το καλούμενο «κενοτάφιο του Νικοκρέοντα». Εδώ και μια δεκαετία, ο τύμβος Λαόνας τυγχάνει εξειδικευμένων μελετών, αποτύπωσης με ψηφιακά μέσα, και σταδιακής ανασκαφής. Η πρώτη έκπληξη των ερευνών ήταν ότι ο τύμβος, που φαίνεται να ανήκει χρονολογικά στο τέλος του 4ου ή τις αρχές του 3ου αι. π.Χ., είχε ανεγερθεί πάνω από αρχαιότερο αμυντικό μνημείο (οχυρό) της Κυπρο-Κλασικής περιόδου. Η αποκάλυψη της ανατολικής όψης του οχυρού με τις δυο αντικριστές κλίμακες (εικ.5-6), έγινε παράλληλα με τη δημιουργία μεγάλων τομών που επέτρεψαν τη μικρομορφολογική ανάλυση των στρωμάτων κατασκευής του τύμβου (εικ.7). Πέρσι, ολοκληρώθηκε και δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό Geoarchaeology, η μελέτη που αφορά στη μέθοδο και τα στάδια ανέγερσής του τύμβου, με την οποία επιβεβαιώνεται ότι πρόκειται για έργο έμπειρων μηχανικών με στόχο τη δημιουργία ενός μνημείου που θα παρέμενε άφθαρτο στο πέρασμα του χρόνου (Μ. Gkouma, P. Karkanas and M. Iacovou (2021), A geoarchaeological study of the construction of the Laona tumulus at Palaepaphos, Cyprus. DOI: 10.1002/gea.21850).
5. Ανατολική όψη τείχους με τη μια από τις αντικριστές κλίμακες.
6. Αντικριστές κλίμακες στην ανατολική όψη του οχυρού.
7. Τομή από Β προς Ν για τη μελέτη στρωματογραφίας τύμβου.
Τα αποτελέσματα των φετινών ερευνών επεφύλασσαν ακόμη μια έκπληξη: ανέτρεψαν την αντίληψη που είχε δημιουργηθεί για την πορεία του οχυρού και απεκάλυψαν τις επεμβάσεις που δέχτηκε στο πλαίσιο ανέγερσης του τύμβου. Αντί για την αναμενόμενη δυτική στροφή κάτω από την κορυφή του τύμβου (στα 114μ. από την επιφάνεια της θάλασσας), το αμυντικό μνημείο ακολουθεί μια απρόσμενη πορεία. Διασχίζει διαγωνίως τη βόρεια πλευρά του τύμβου, κάτω από τον οποίο διατηρείται σε εξαιρετικά καλή κατάσταση (εικ.8). Αυτή η εξέλιξη επαναπροσδιορίζει τους υπολογισμούς που αφορούν τόσο στις διαστάσεις του τύμβου όσο και στο εμβαδόν του οχυρού, του οποίου η δυτική πλευρά θα αναζητηθεί στη συνέχεια.
8. ΒΔ πορεία τείχους - ανασκαφή 2022
Οι ανασκαφές αναπτύχθηκε εντός 20 τετραγώνων συνολικού εμβαδού 525 τ.μ. Μαζί με το ανατολικό τμήμα του οχυρού, το συνολικό ορατό μήκος αυτού του σπάνιου μνημείου ξεπερνά σήμερα τα 160 μέτρα, ενώ το εμβαδόν του θα ήταν τουλάχιστον 1,740 τ.μ. (εικ.9). Το πλάτος του οχυρού προσδιορίζεται στα 5μ. Η μέθοδος κατασκευής βασίζεται σε εναλλασσόμενα στρώματα λίθων και πλίνθων. Κατασκευασμένοι σε μήτρα, οι ομοιόμορφοι πλίνθοι τοποθετούνται ανάμεσα σε παράλληλες σειρές λίθων (εικ.10). Στην εσωτερική όψη του μνημείου οι πλίνθοι επενδύονται με αργούς λίθους, ενώ στις γωνίες του τείχους γίνεται χρήση κατεργασμένων λίθων (εικ.11). Τμήματα του δαπέδου χρήσης του οχυρού, που εντοπίστηκαν κοντά στα θεμέλια του τείχους, δείχνουν ότι ο φυσικός βράχος (καφκάλλα) έτυχε επεξεργασίας ώστε να είναι σχετικά επίπεδος. Πάνω στην επίπεδη καφκάλλα τοποθετήθηκε πρώτα πυκνή στρώση ποταμίσιων βοτσάλων και στη συνέχεια συμπυκνωμένο κόκκινο χώμα, το οποίο περιέχει μεγάλο αριθμό κεραμικών οστράκων (εικ.12). Εξετάζεται κατά πόσο το κόκκινο χώμα έχει την ίδια σύσταση όπως και το χώμα με το οποίο κατασκευάστηκαν οι πλίνθοι.
9. Ορθοφωτογραφία Λαόνας 2022. Διακρίνεται το Ανατολικό και ΒΔ τμήμα του οχυρού, συνολικού μήκους 160 μ. (Εργαστήριο Τηλεπισκόπησης και Γεω-Περιβάλλοντος, ΤΕΠΑΚ).
10. Πλίνθοι ανάμεσα σε αργούς λίθους, όπως διατηρήθηκαν μερικά εκατοστά κάτω από τη βόρια πλαγιά του τύμβου.
11. Γωνία οχυρού με κατεργασμένους λίθους.
12. Δάπεδο χρήσης οχυρού, με κόκκινο χώμα και όστρακα πάνω από στρώμα βοτσάλων.
Πέραν των δυο αντικριστών κλιμάκων που είχαν ανασκαφεί κατά μήκος του ανατολικού τομέα, μια τρίτη κλίμακα εντοπίστηκε φέτος στο ψηλότερο διατηρημένο τμήμα του οχυρού. Οι βαθμίδες είναι κατασκευασμένες με πλίνθους, όμως, η διερεύνηση της κλίμακας διακόπηκε μετά την ανασκαφή των πρώτων πέντε βαθμίδων (εικ.13-14) για λόγους ασφάλειας τόσο των μελών της αποστολής, όσο και της διατήρησης της κλίμακας. Μετά την αποκάλυψη της βάσης θεμελίωσης του μνημείου στη ΒΔ γωνία στα 104,75μ., το μέγιστο τεκμηριωμένο ύψος του οχυρού στο σημείο της κορυφής της βόρειας κλίμακας (112,95μ.) προσδιορίζεται στα 8μ. Η πλήρης αποκάλυψη της κλίμακας, από τα στρώματα του τύμβου που την έχουν εγκλωβίσει σε ύψος 8 μέτρων, ενέχει σοβαρούς κινδύνους, και θα μπορέσει να γίνει μόνο σε περίπτωση που θα συνοδεύεται από άμεση υλοποίηση προγράμματος στερεοποίησης και συντήρησης.
13. Η βόρεια (τρίτη) κλίμακα, με πλατύσκαλο στο ψηλότερο τμήμα του οχυρού.
14. Οι πρώτες (από την κορυφή) βαθμίδες της βόρειας κλίμακας.
Η Λαόνα συνδυάζει δυο μνημεία μοναδικά στην αρχαιολογία της Κύπρου. Η κατασκευή του οχυρού ανάγεται, σύμφωνα με τα μέχρι σήμερα πορίσματα, στον 5ο αιώνα π.Χ. και αποτελεί έργο της ελληνικής βασιλικής δυναστείας της Πάφου. Το οχυρό είναι σύγχρονο, και φαίνεται να συνδέεται λειτουργικά, με τα μνημεία (ανάκτορο και εργαστηριακό σύμπλεγμα) που εντοπίστηκαν στην ακρόπολη του Χατζηαπτουλλά, μόλις 70μ. προς νότο. Ο σπάνιος και μυστηριώδης τύμβος, ο οποίος μέχρι πρόσφατα, έκρυβε την ύπαρξη του οχυρού, είναι ένα μνημείο που η υλοποίησή του απαιτούσε την κινητοποίηση τεράστιου ανθρώπινου δυναμικού υπό την καθοδήγηση εξειδικευμένων μηχανικών. Βασικό ζητούμενο της έρευνας είναι να επιβεβαιώσει τον ταφικό του χαρακτήρα και να προσδιορίσει την πολιτική προσωπικότητα που διέταξε την κατασκευή του. Αν και ο τύμβος Λαόνας εξακολουθεί να κρύβει τα μυστικά του, οι εργασίες της φετινής αποστολής έχουν προσδιορίσει με ακρίβεια τα τμήματα που απομένουν να διερευνηθούν.
Η δεύτερη φάση θα διεξαχθεί τον Οκτώβριο 2022, και θα συνδυαστεί με εκδήλωση που θα αφορά στα μέχρι τώρα αποτελέσματα των ερευνητικών προγραμμάτων που υλοποιούνται στην Παλαίπαφο από την Ερευνητική Μονάδα Αρχαιολογίας του ΠΚ από το 2002, και από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ) από το 2021, στο πλαίσιο της αναζήτησης της δομής του αστικού ιστού της αρχαίας πολιτείας. Η εκδήλωση, με την οποία χαιρετίζεται η σύμπραξη των αρχαιολογικών σχολών των δυο πανεπιστημίων, διοργανώνεται από το Κοινοτικό Συμβούλιο Κουκλιών στη Μεσαιωνική αγρέπαυλη, εντός του Ιερού της Αφροδίτης (7 Οκτωβρίου 2022) και έχει τεθεί υπό την αιγίδα του Τμήματος Αρχαιοτήτων Κύπρου.
Πηγή: Γραφείο Τύπου & Πληροφοριών - Υπουργείο Εσωτερικών Κύπρου
1. Τύμβος Λαόνας. Βόρεια όψη πριν από την ανασκαφή 2022.