ΓΥΑΛΙ ΝΙΣΥΡΟΥ - Το Τοπικό Παράρτημα του ΣΕΑ στη Δωδεκάνησο διαμαρτύρεται έντονα για την πρόσφατη γνωμοδότηση του ΚΑΣ, σύμφωνα με την οποία αποφασίστηκε η απόσπαση του νεολιθικού κτηριακού συγκροτήματος στο Γυαλί, νησίδας κοντά στη Νίσυρο. Προγραμματίζεται δηλαδή ο κατακερματισμός και η μεταφορά των σημαντικότερων καταλοίπων του παρελθόντος του νησιού και μάλιστα ως συνέχεια παρόμοιων αποφάσεων με τη σφραγίδα του ΚΑΣ, όπως η καταστροφή του προϊστορικού οικισμού στο Ζάγανι και η επιχειρούμενη απόσπαση των αρχαιοτήτων στο Μετρό της Θεσσαλονίκης.
Tο Γυαλί, η «Κισσηρούσα» του Πλίνιου, μικρό ηφαιστειογενές νησί της Δωδεκανήσου αποτελούσε σημαντικό σταθμό της ναυσιπλοΐας συνδέοντας τις Μικρασιατικές ακτές και ειδικότερα την Κνίδο με τα γύρω νησιά και τις γειτονικές νησίδες έως τις Κυκλάδες και την Πελοπόννησο, τουλάχιστον από την 5η χιλιετία π.Χ. Η στρατηγική του θέση και η ιδιαίτερη γεωμορφολογία του, με τις άφθονες πηγές οψιανού οδήγησε στην πρώιμη κατοίκησή του ήδη από τη νεολιθική περίοδο.
Γυαλί Νισύρου. Λείψανα του νεολιθικού κτηριακού συγκροτήματος.
Κατά την 4η χιλιετία π.Χ., η κατοίκηση εξαπλώνεται σε ολόκληρο σχεδόν το νησί ειδικότερα στο ΝΔ τμήμα του με την κίσσηρη, όπου δραστηριοποιείται εδώ και πολλά χρόνια λατομείο από την εταιρεία ΛΑΒΑ Α.Ε. (θυγατρική της ΑΓΕΤ-ΗΡΑΚΛΗΣ που έχει πουληθεί στην Lafarge), στο νοτιότερο άκρο του ΒΑ τμήματος με τον οψιανό και τον περλίτη, το οποίο σήμερα εκμεταλλεύεται η Εταιρεία Περλίτες Αιγαίου ΑΕ, αλλά και στον χαμηλό λαιμό που ενώνει τα δύο τμήματα του νησιού.
Μοναδικό τεκμήριο από την εκτεταμένη αυτή κατοίκηση παραμένει το καμπυλόγραμμο κτηριακό συγκρότημα της 4ης χιλιετίας π.Χ. Πρόκειται για επίμηκες κτήριο εμβαδού 102.375 τ.μ., αποτελούμενο από δύο στεγασμένους χώρους που έφεραν δίρριχτη στέγη και ευρύχωρο προστώο-αυλή. Το κτήριο σώζει δάπεδο από σχιστολιθικές πλάκες και ίχνη καύσης σε μικρό χώρο που ταυτίζεται με μαγειρείο. Πρόκειται για ευρύχωρη κατοικία σε πλήρη άνθηση, όπου βρέθηκαν συνολικά πλήθος αγγείων και λίθινων εργαλείων που φανερώνουν τον πλούτο και την αυτάρκεια του νεολιθικού αυτού νοικοκυριού, παραπέμποντας σε εμβληματικές θέσεις γνωστές τόσο από τη Μικρασιατική ενδοχώρα, όσο και από τη Θεσσαλία, όπως λ.χ. το Διμήνι. Αποτελεί το μεγαλύτερο έως σήμερα γνωστό ανεσκαμμένο κτήριο της 4ης χιλιετίας π.Χ. στο ΝΑ Αιγαίο και ξεχωρίζει ανάμεσα στα αντίστοιχα ελάχιστα έως σήμερα γνωστά παραδείγματα της Δωδεκανήσου. Ιδιαίτερης σημασίας είναι η θέση του κτηρίου στο νησί, σε προστατευμένο ύψωμα, απ΄όπου ελέγχονται οι θαλάσσιοι δρόμοι στο σταυροδρόμι αυτό του Αιγαίου. Τα λίθινα θεμέλια των τοίχων εδράζονται στον φυσικό βράχο και σε ψαμμιτικό υπόβαθρο, από το οποίο προέρχεται και το οικοδομικό υλικό του κτηρίου, γεγονός που καθιστά εξαιρετικά επικίνδυνη κάθε απόπειρα απόσπασής του. Σήμερα, το νεολιθικό κτίσμα δεσπόζει στο χαμηλό ύψωμα πάνω από τα άνδηρα για την εκμετάλλευση της ελαφρόπετρας από το λατομείο της εταιρείας ΛΑΒΑ ΑΕ. Στο πέρασμα των 6.500 χρόνων η κατάστασή του δεν έχει αλλοιωθεί. Η πλούσια βλάστηση που απομένει στο τμήμα αυτό του νησιού και ένας ψηλός πέτρινος τοίχος εμποδίζουν την πυκνή συσσώρευση του υλικού και την αποσάθρωση των πρανών. Αξίζει να αναφερθεί ότι πιθανότατα δεν πρόκειται για μεμονωμένο εύρημα. Οι ανασκαφικές τομές που το αποκάλυψαν περιορίστηκαν σε συγκεκριμένο χώρο γύρω από τα όρια του λατομείου, το οποίο λειτουργεί από την δεκαετία του 1950.
Γυαλί Νισύρου. Λείψανα του νεολιθικού κτηριακού συγκροτήματος.
Το Γυαλί εκτός από αρχαιολογικός χώρος και τόπος ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους, κηρυγμένος με την υπ’ αρ. ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Φ22/50807/2272/23-12-1982 (ΦΕΚ 322/Β/8-6-1983), αποτελεί μνημείο λόγω της γεωλογικής του εικόνας. Η απόσπαση του κτηρίου, με πρόφαση τη δυσκολία πρόσβασής του και την δήθεν προστασία του από την αιολική κίσσηρη, στην πραγματικότητα αποσκοπεί στην επέκταση της εξορυκτικής δραστηριότητας της ΛΑΒΑ ΑΕ και στην περιοχή των νεολιθικών καταλοίπων, με άμεσο πλέον τον κίνδυνο οικολογικού αφανισμού του νησιού, την στιγμή μάλιστα που η εταιρεία εκμετάλλευσης ολιγωρεί στις συμβατικές υποχρεώσεις της περί αποκατάστασης του λατομείου (δενδροφυτεύσεις κ.α.). Αποτελεί οξύμωρο μάλιστα ότι η σχετική αίτηση για την απόσπαση κατατέθηκε από τον Δήμο Νισύρου και όχι από την ίδια την εταιρεία, ως άμεσα ενδιαφερόμενη!
Η απόσπαση μνημείων από το περιβάλλον τους τα καθιστά μουσειακά αντικείμενα χωρίς φωνή, το ιστορικό αφήγημα των οποίων δεν είναι δυνατόν να αναγνωσθεί με σαφήνεια από τις νεότερες γενιές, αφού είναι οι ιδιαίτερες συνθήκες του περιβάλλοντος αυτές που συνέβαλαν στην δημιουργία τους και την ανάπτυξή τους.
Η πολιτιστική κληρονομιά διδάσκει στις νεότερες γενιές τους λόγους για τους οποίους συγκεκριμένοι πληθυσμοί σε διαφορετικές χρονικές περιόδους αντιμετώπισαν τα προβλήματα που τους έθετε το περιβάλλον τους, αξιοποίησαν τις ευκαιρίες που τους πρόσφερε η γεωγραφική τους θέση και εκμεταλλεύθηκαν δημιουργικά και όχι καταστροφικά τις πλουτοπαραγωγικές τους πηγές, εξασφαλίζοντας τη διαχρονική παρουσία της κοινότητας στην περιοχή παρά τις συχνά αντίξοες συνθήκες.
Το νεολιθικό κτήριο του Γυαλιού αποτελεί μοναδικό τεκμήριο τόσο για τα νεολιθικά Δωδεκάνησα όσο και για το φυσικό περιβάλλον του νησιού, που έχει πλέον αλλοιωθεί σε μεγάλο βαθμό από τη σύγχρονη εξορυκτική δραστηριότητα. Η διαδικασία απόσπασης του νεολιθικού κτηρίου και μεταφοράς του σε άλλη θέση σημαίνει την καταστροφή του μνημείου, λόγω της φύσης του ευρήματος, της κλίσης του εδάφους και του τρόπου θεμελίωσής του.
Γυαλί Νισύρου. Αναπαράσταση του νεολιθικού κτηριακού συγκροτήματος.
Τυχόν «ανάδειξή» του σε άλλη από τη θέση του, εκτός από την οριστική απώλεια της αυθεντικότητάς του, εκθέτει το κτίσμα σε σοβαρό κίνδυνο, καθώς τα υλικά δομής του (αδροδουλεμένοι λίθοι χωρίς συνδετικό κονίαμα), η έδρασή σε διαφορετικά επίπεδα θεμελίωσης και το επίμηκες των τοίχων του, δεν εγγυώνται την ασφαλή μεταφορά του, ενώ η πληροφορία που θα μεταφέρει στους μελλοντικούς επισκέπτες θα είναι εσφαλμένη. Ακόμη όμως και αν θα μπορούσε να υπάρξει ασφαλής τεχνική λύση, η μετακίνηση αυτή υποβαθμίζει το μνημείο, ακυρώνει τις πολλαπλές αναγνώσεις του, καθώς και το γεγονός ότι αποτελεί μοναδική μαρτυρία για τον χαρακτήρα και τη σημασία του εκτεταμένου οικισμού αλλά και του φυσικού περιβάλλοντος της νεολιθικής περιόδου έως τα μέσα του 20ού αι.
Το Τοπικό Παράρτημα Δωδεκανήσου του ΣΕΑ, όπως και ο ΣΕΑ σε παλαιότερη ανακοίνωσή του, είναι αντίθετος στην απόσπαση του νεολιθικού κτηρίου του Γυαλιού, εφόσον η παραμονή του κατά χώραν εξασφαλίζει την βιωσιμότητά του. Πρόκειται για καταστρατήγηση του αρχαιολογικού νόμου, όπου ρητά προβλέπεται πως «Η μετακίνηση μνημείου λόγω τεχνικού έργου εξετάζεται μόνο όταν μετά από σχετικό επιστημονικό έλεγχο αποκλείεται κάθε δυνατότητα διατήρησής του στο περιβάλλον του (ν. 3028/2002, άρθρο 42 παρ. 1).
Γυαλί Νισύρου.
Το Τοπικό Παράρτημα Δωδεκανήσου εκφράζει έντονη ανησυχία για την τύχη αρχιτεκτονικών λειψάνων του νεολιθικού κτηρίου στο Γυαλί εφόσον αποσπαστούν, θυμίζοντας την τύχη που είχε ο νεολιθικός/πρωτοελλαδικός οικισμός (3500-3200 π.Χ.) στον λόφο Ζαγάνι, σε εγγύτητα με το αεροδρόμιο στα Σπάτα. Εκεί, ενώ ο λόφος «ταπεινώθηκε» κατά 45 μέτρα με δικαιολογία την αποφυγή πρόκλησης προβλημάτων στις πτήσεις, ενώ στην πραγματικότητα η ταπείνωση προκρίθηκε προκειμένου να προσφέρει φτηνό υλικό για τις επιχώσεις του έργου. Τα υπολείμματα του οικισμού παραμένουν είκοσι και πλέον χρόνια σε κοντέινερ, περιμένοντας μάταια την επανατοποθέτησή τους, όπως προέβλεπαν οι συμβατικές υποχρεώσεις του εργολάβου.
Το νεολιθικό κτήριο στο Γυαλί – σε μια περιοχή εθνικά ευαίσθητη- επιβάλλεται να παραμείνει στη θέση του, σύμφωνα και με τις εισηγήσεις της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου και της Δ/νσης Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων, ενώ αγνοείται η εισήγηση της Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Η προστασία του μνημείου από την διάβρωση και τις καιρικές συνθήκες μπορεί και πρέπει να αντιμετωπιστεί στο πλαίσιο της επιβεβλημένης αποκατάστασης του χώρου εξόρυξης. Η πρόσφατη πρακτική του ΥΠΠΟΑ απόσπασης μνημείων με μοναδικό γνώμονα ιδιωτικά συμφέροντα, σε βάρος της αυθεντικότητάς τους και με βέβαιο κίνδυνο μη αναστρέψιμες βλάβες σε αυτά, θα βρίσκει αντίθετους όχι μόνον τους αρχαιολόγους και τους εργαζόμενους στην Αρχαιολογική Υπηρεσία αλλά θα έχει δυστυχώς αντίκτυπο σε διεθνές πλέον επίπεδο, όπως στην περίπτωση της απόσπασης του Βυζαντινού Σταυροδρομίου της Θεσσαλονίκης.
Το τοπικό παράρτημα Δωδεκανήσου του ΣΕΑ θα αγωνιστεί σθεναρά για να μην καταλήξει και το μνημείο από το Γυαλί Νισύρου σε κοντέινερ, περιμένοντας εις μάτην την επανατοποθέτησή του σε άσχετο χώρο.
Τοπικό Παράρτημα Δωδεκανήσου
Ρόδος, 11-2-2021
Πηγή: Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων
Γυαλί Νισύρου (αεροφωτογραφία).