Η πνευματική πορεία του Γένους. Με όχημα το χειρόγραφο και το έντυπο βιβλίο. Β΄τόμος, 16ος αιώνας-μέσα 17ου

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΠ. ΣΤΑΪΚΟΣ* - Ο δεύτερος τόμος του έργου του γνωστού για τις έγκυρες και εξαιρετικά επιμελημένες εκδόσεις του αρχιτέκτονα Κωνσταντίνου Στάικου «Η Πνευματική Πορεία του Γένους με όχημα το χειρόγραφο και το έντυπο βιβλίο. 16ος αιώνας - μέσα 17ου» (Εκδόσεις Άτων), επικεντρώνεται στην παραγωγή του ελληνικού έντυπου βιβλίου για το Γένος, από τις αρχές του 16ου αιώνα και αποτελεί συνέχεια του πρώτου τόμου  (13ος αιώνας-μέσα 16ου).

Ήδη από τον πρώτο τόμο της έκδοσης ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα  να διακρίνει τον μείζονα ρόλο του χειρογράφου και του έντυπου βιβλίου ως συνδετικού κρίκου του ελληνόφωνου στοιχείου κατά τους τελευταίους αιώνες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έως τα μέσα του 16ου αιώνα. Στον πρώτο τόμο, ο συγγραφέας πραγματεύεται τις απαρχές της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας και γραμματείας, αρχικά στην Ιταλία και στη συνέχεια στον Βορρά, ως απαραίτητο στοιχείο για την ολοκλήρωση του ουμανιστικού κινήματος (μέσα του 14ου αιώ­να), ενώ αναφέρεται εκτενώς στην αναζήτηση και τη συλλογή ελληνικών χειρογράφων, στο μεταφραστικό ρεύμα, τη διαμάχη για το φιλοσοφικό πρωτείο μεταξύ Πλάτωνα και Αριστοτέλη, στις απαρχές της διδασκαλίας των Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβας και τον ρόλο του έντυπου βιβλίου στη διάδοση της αρχαίας ελληνικής και βυζαντινής γραμματείας.

Στον δεύτερο τόμο, ο συγγραφέας πιάνοντας το νήμα της αφήγησής του από τα μέσα του 16ου αιώνα, μας φέρνει σε επαφή με την κύρια αγωνία που έχει ο υπόδουλος Ελληνισμός: την έγνοια του να διατηρήσει την ελληνική του ταυτότητα «να διαφυλάξει την πνευματική και γλωσσική του παράδοση, και μέσα από την ορθόδοξη πίστη».

Εδώ θίγονται ζητήματα που σχετίζονται με τους τυπογραφικούς οίκους που ιδρύθηκαν στη Βενετία, ελληνικούς και ιταλικούς, και γίνεται επίσης λόγος για ζωτικά θέματα που απασχολούσαν τους εκδότες-τυπογράφους. Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στους Έλληνες λογίους, συγγραφείς, καλλιγράφους και φιλολόγους, κινητήρια δύναμη της εκδοτικής παραγωγής, ενώ αναλύονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ελληνικού βιβλίου, λειτουργικού και κοσμικού, καθώς και πλήθος ζητημάτων που προέκυψαν κατά τη μετάβαση από το χειρόγραφο στο έντυπο βιβλίο.

Συγγραφείς, χορηγοί, επιμελητές φιλολογικών κειμένων, τυπογράφοι, διορθωτές, καλλιτέχνες, βιβλιοδέτες, βιβλιοπώλες και φυσικά εκδότες έχουν τον δικό τους πρωτεύοντα ρόλο σ' αυτή την περιπέτεια. Πρωτοπόρος του οράματος της κυκλοφορίας ελληνικών βιβλίων για το γένος αναδεικνύεται ο Ανδρέας Κουνάδης από την Πάτρα, ο οποίος ξεκινά με το επιτελείο του, από το 1521, να εκδίδει όχι μόνο λειτουργικά βιβλία, απαραίτητα για τη θρησκευτική τελετουργία, αλλά και δείγματα της κρητικής λογοτεχνίας, όπως ο «Απόκοπος» του Μπεργαδή. Τα βιβλία αυτά συνέχισαν να εκδίδονται από τυπογραφεία της Βενετίας, όπως του Ανδρέα Σπινέλη, και ως τον 18ο αιώνα από τα τυπογραφεία του Νικολάου Γλυκή και του Νικολάου Σάρου. Τα δείγματα αυτά της τυπογραφικής τέχνης διοχετεύονται σε όλες τις ελληνικές κοινότητες εντός και εκτός Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και στα μοναστηριακά κέντρα, διατηρώντας έτσι επαφές σε κοσμικό και θρησκευτικό επίπεδο με το ελληνόφωνο κοινό.

Σημαντικό μέρος του τόμου είναι αφιερωμένο στη μεγάλη μάχη της Ορθοδοξίας έναντι της επίμονης προσπάθειας της Καθολικής Εκκλησίας να καθυποτάξει πνευματικά και δογματικά τους Ορθόδοξους Έλληνες, μέσω της Ουνίας και της δράσης του Ελληνικού Κολλεγίου του Αγίου Αθανασίου Ρώμης, προσφέροντας δωρεάν εκπαίδευση στο ελληνικό στοιχείο, με απώτερο στόχο τον προσηλυτισμό του στο καθολικό δόγμα. Ο συγγραφέας περιγράφει τον αγώνα των Ελλήνων Ορθοδόξων να αποκομίσουν όσο το δυνατόν περισσότερα οφέλη από τη φοίτηση στο εν λόγω Κολλέγιο, χωρίς να απολέσουν τα βαθύτερα, υπαρξιακά κατ’ ουσία, θρησκευτικά πιστεύω.

Οι αναγνώστες και το αγοραστικό κοινό της εποχής εντοπίζονται αφενός στους κύκλους γύρω από την Εκκλησία και σε όσους ασχολούνταν με θεολογικά ζητήματα, με προσανατολισμό την υπεράσπιση της ορθόδοξης πίστης απέναντι στην προπαγάνδα της Καθολικής Εκκλησίας. Είναι όμως και δάσκαλοι που τους είναι χρήσιμες γραμματικές και λεξικά όπως και κάθε είδους συλλογές εγκυκλοπαιδικού και βιβλίων χρηστομάθειας, όπως και ένα ευρύ κοινό που αγόραζε φυλλάδες και έντυπα λαϊκής κουλτούρας και ψυχαγωγίας.

Ιδιαίτερο είναι το ενδιαφέρον που αποδίδει ο συγγραφέας στην προσωπικότητα και τη συμβολή του Οικουμενικού Πατριάρχη Κύριλλου Λούκαρη, του πνευματικού ηγέτη της Ορθοδοξίας που έδωσε μεγάλο αγώνα για να αποτρέψει τα σχέδια της Καθολικής Εκκλησίας στις ορθόδοξες χώρες και να μεταρρυθμίσει την Ορθόδοξη Εκκλησίας, απόπειρα που τον έφερε σε σύγκρουση με τον ορθόδοξο κλήρο. Ήταν το μέσα που μέσα στο κλίμα αυτό αντιπαλότητας που ήρθαν για άλλη μια φορά έντονα στην επιφάνεια θεολογικά ζητήματα και ιδιαιτέρως εκείνο της Ομολογίας της Πίστεως που είχε τεθεί ήδη από τη σύνοδο ένωσης των εκκλησιών στη Φεράρα-Φλωρεντία (1438-1439). Βασικό όπλο του Λούκαρη στον πόλεμό του με την Καθολική Εκκλησία και στη μεταρρυθμιστική του προσπάθεια ήταν το έντυπο βιβλίο. Γι’ αυτό είχε οργανώσει ένα τυπογραφικό εργαστήριο, το οποίο στην ουσία ελεγχόταν από τον Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, χωρίς, ωστόσο, να λειτουργήσει επί μακρόν, μια και η Καθολική Εκκλησίας άσκησε όλη την επιρροή στις οθωμανικές αρχές προκειμένου να κλείσει.

Ο παρόν τόμος είναι θα λέγαμε ένα παλίμψηστο στο έντυπο ελληνικό βιβλίο, το οποίο στα σκοτεινά χρόνια της δουλείας, υπήρξε «η κινητήρια πνευματική δύναμη του Γένους» αλλά και ο «προάγγελος της ανάτασης και των προεπαναστατικών ενεργειών» των επόμενων χρόνων.

Η έκδοση θα ολοκληρωθεί με την κυκλοφορία ακόμα δύο τόμων, οι οποίοι πραγματεύονται την περίοδο του τέλους του 18ου αιώνα και του Νεοελληνικού Διαφωτισμού στα προεπαναστατικά χρόνια.

Ο δεύτερος τόμος παρουσιάστηκε στις 18 Φεβρουαρίου στην ΕΣΗΕΑ από τον ακαδημαϊκό Θεοδόση Τάσιο και τον συγγραφέα.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΜΟΥ
ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ ΕΝ ΕΙΔΕΙ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ
ΤΑ ΤΟΥ ΚΑΙΣΑΡΟΣ ΤΩ ΚΑΙΣΑΡΙ
ΚΕΦ.Α΄. Η επέκταση των Οθωμανών προς τα Δυτικά
Νέα δεδομένα του ελληνικού στοιχείου σε πολιτικό και εμπορικό επίπεδο στα Βαλκάνια
ΚΕΦ.Β΄. Η πανεπιστημιακή οργάνωση στην Ιταλία τον 16ο αιώνα
Ο Αριστοτέλης εξακολουθεί να αποτελεί θεμέλιο λίθο της Φυσικής Φιλοσοφίας
ΚΕΦ.Γ΄. Η ενασχόληση των Ελλήνων και των Ιταλών με την ελληνική τυπογραφία
Κοσμικές και εκκλησιαστικές εκδόσεις
ΚΕΦ.Δ΄. Εικαστική προσέγγιση του ελληνικού εντύπου
Βυζαντινή παράδοση και ιταλικά δάνεια
ΚΕΦ.Ε΄. Εκδόσεις της Νεοελληνικής Γραμματείας
Δοκίμια Ποίησης - Πεζογραφίας και Στοχασμού
ΚΕΦ.ΣΤ΄. Το Λειτουργικό Βιβλίο
Αναλυτική παρουσίαση του περιεχομένου του και οι εκδόσεις του ως τα τέλη του 18ου αιώνα
ΚΕΦ.Ζ΄. Το Ελληνικό Κολλέγιο του Αγίου Αθανασίου
Οργάνωση, Λειτουργία και Απόφοιτοι
Θ. Κορυδαλλέας - Ι. Κωττούνιος
Οι Ιησουίτες στα Πανεπιστήμια της Ιταλίας και στον Ελληνικό Κόσμο
Επιγραμματοποιία
ΚΕΦ.Η΄. Ο Πατριαρχικός Οίκος και η Πατριαρχική Σχολή
Οι Σχολάρχες: Η Διδασκαλία και τα Έργα τους
ΚΕΦ.Θ΄. Η πολιτική του Κύριλλου Λούκαρη
Το Πατριαρχικό Τυπογραφείο
Ξενόγλωσση Τυπογραφία
Ομολογίες Πίστεως
Το Τυπογραφείο της Propaganda Fide
ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ
Ευρετήριο Ονομάτων και Θεματικό
Ευρετήριο Τόπων

* Ο Κωνσταντίνος Σπ. Στάικος είναι αρχιτέκτονας και ιστορικός του βιβλίου. Γεννήθηκε τον Μάρτιο του 1943 και σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών, στο τμήμα εφαρμοσμένων Τεχνών, Διακοσμητική - Σκηνογραφία. Ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο Παρίσι, στην École Nationale Superieur des arts Decoratif, και εργάστηκε ως αρχιτέκτων εσωτερικών χώρων από τη δεκαετία του 1960. Από τα πιο σημαντικά έργα που του ανατέθηκαν ήταν ο σχεδιασμός και η επίβλεψη των εργασιών σε δύο βιβλιοθήκες: η Βιβλιοθήκη της Μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο, που διήρκεσε 10 χρόνια και ολοκληρώθηκε το 1989 και η Βιβλιοθήκη του Οικουμενικού Πατριαρχείου στο Φανάρι, που ολοκληρώθηκε το 1993. Άλλα έργα του είναι η αποκατάσταση, ανάπλαση, διαμόρφωση και ο εξοπλισμός μνημειακών χώρων όπως: το Δημαρχείο Αθηνών, η Βουλή των Ελλήνων, η Εθνική Βιβλιοθήκη κ.α.

Παράλληλα, από το 1973, ασχολείται με την ιστορία του Ελληνικού βιβλίου, από τον 15ο αιώνα ως τον 19ο, δηλαδή από την Αναγέννηση ως τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό και με την αρχιτεκτονική εξέλιξη του θεσμού της βιβλιοθήκης από την Αρχαιότητα έως την Αναγέννηση. Προϊόν της ενασχόλησης αυτής είναι η έκδοση με τίτλο, «Χάρτα της Ελληνικής Τυπογραφίας» και η έκδοση «Βιβλιοθήκη. Από την Αρχαιότητα έως την Αναγέννηση και Σημαντικές Ουμανιστικές και Μοναστηριακές Βιβλιοθήκες (3.000 π.Χ - 1.600 μ.Χ.)», που κυκλοφόρησαν και αγγλικά. Από το 2000, εκδοτικοί οίκοι της Ευρώπης και της Αμερικής του ανέθεσαν τη συγγραφή της ιστορίας της βιβλιοθήκης στο Δυτικό Πολιτισμό, έκδοση που κυκλοφόρησε σε πέντε τόμους: Ο Ελληνικός Κόσμος, η Ρωμαϊκή Εποχή, το Βυζάντιο, ο Δυτικός Μεσαίωνας και η Αναγέννηση. Το Δεκέμβριο του 2012 κυκλοφόρησαν οι μελέτες του «Η Βιβλιοθήκη του Πλάτωνα και της Ακαδημίας» και "Διαχρονικά τεκμήρια της Πλατωνικής παράδοσης", ενώ τον Δεκέμβριο του 2015 εκδόθηκε το έργο του "Αριστοτέλους Βιβλιοθήκη". Ο Κωνσταντίνος Στάικος αποφάσισε το 2010 να παραχωρήσει τη συλλογή βιβλίων του στο Ίδρυμα Ωνάση, με στόχο να διατηρηθεί ως κτήμα εσαεί του Ελληνικού έθνους. Η συλλογή βιβλίων του μετονομάστηκε σε "Ελληνική Βιβλιοθήκη του Ιδρύματος Ωνάση". Ο Κωνσταντίνος Στάικος είναι ιδιοκτήτης του εκδοτικού-τυπογραφικού οίκου Άτων.