ΠΑΝΟΣ ΒΑΛΑΒΑΝΗΣ * – Οι Εκδόσεις Καπόν παρουσιάζουν στο αναγνωστικό κοινό, μετά την παρέλευση δώδεκα ετών από την πρώτη του έκδοση, το βιβλίο «Ιερά και Αγώνες στην Αρχαία Ελλάδα» του καθηγητή Αρχαιολογίας Πάνου Βαλαβάνη, το οποίο επανεκδίδεται επαυξηµένο και βελτιωµένο. Η επανέκδοση του βιβλίου επιβλήθηκε από την ανάγκη ενσωμάτωσης νέων συµπερασμάτων της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας για τα πανελλήνια ιερά και τους αγώνες καθώς και του εµπλουτισµού του με νέο φωτογραφικό υλικό μια και το ανασκαφικό και αναστηλωτικό έργο που μεσολάβησε πρόσφερε σε πολλούς αρχαιολογικούς χώρους νέες μορφές. Το αποτέλεσμα είναι η προσφορά στον Έλληνα αναγνώστη ενός πλήρως εκσυγχρονισµένου βιβλίου, σχετικά µε τους πανελλήνιους αγώνες και τον αρχαίο ελληνικό αθλητισµό.
Σημείο εκκίνησης του βιβλίου αποτελεί η αρχαία Ολυμπία, σημείου αναφοράς της αρχαίας αλλά και σύγχρονης αθλητικής ιστορίας. Όπως σημειώνει ο καθηγητής Sir John Boardmann, «το βιβλίο του καθηγητή Πάνου Βαλαβάνη κατορθώνει να μας θυμίσει πολύ περισσότερα πράγματα που ο σύγχρονος αθλητικός κόσμος έχει λησμονήσει ή παραγκωνίσει, τείνοντας να επισκιάσει την ποιότητα των αρχαίων συνηθειών. Παρουσιάζοντας όχι μόνο τους αγώνες της Ολυμπίας αλλά και τους άλλουες εθνικούς αγώνες της Ελλάδας, το ρόλο τους ως πανηγύρεων προς τιμήν των θεών και την αγωνιστική ποιότητα των αθλημάτων, μας υπερνθυμίζει παραδόσεις και συμπεριφορές που μοιάζουν να ανήκουν σε ένα διαφορετικό κόσμο».
Σε όλο τον αρχαίο ελληνικό κόσµο, σε κάθε γωνιά της Μεσογείου, εκεί όπου άνθιζε ο ελληνικός πολιτισµός, διενεργούντο πολλοί αθλητικοί αγώνες. Από αυτούς τέσσερις έγιναν πανελλήνιοι: οι αγώνες στην Ολυµπία προς τιµήν του ∆ιός, στους ∆ελφούς, στην εορτή του Απόλλωνος, στην Ισθµία στο ιερό του Ποσειδώνος, και στη Νεµέα στο ιερό του ∆ιός. Οι Παναθηναϊκοί αγώνες, που τελούνταν στην εορτή των Παναθηναίων στην Αθήνα προς τιµήν της Αθηνάς, ήταν, την εποχή της ακµής τους, εξίσου λαµπροί µε τους αγώνες που διεξάγονταν στα πανελλήνια ιερά. Στους πέντε αυτούς αγώνες, περισσότερο απ’ οπουδήποτε αλλού, αναδείχθηκε ο θαυµαστός πολιτισµός και οι ιδέες της ελληνικής αρχαιότητας.
Το βιβλίο διαρθρώνεται ως εξής:
Εισαγωγή: Στο εισαγωγικό κείμενο γίνεται σύντομη αναφορά στη σχέση του αθλητισμού με τη θρησκεία και στην προϊστορία του αθλητισμού.
Ολυμπία: Γίνεται περιγραφή του τόπου και της σχέσης του με τη λατρεία του Διός, παρακαλουθείται η εξελεκτική πορεία του Ιερού από τα προϊστορικά και πρώιμα ιστορικά χρόνια, η θέσπιση των Ολυμπιακών αγώνων και οι παραδόσεις που σχετίζονται με το μεγάλο αυτό γεγονός, η ιστορική αφετηρία των αγώνων. Το κεφάλαιο κορυφώνεται με την πραγμάτευση των μνημείων και των οικοδομημάτων κατά την περίοδο της μεγάλης ανάπτυξης του Ιερού (Ηραίο, Ναός Διός, Θησαυροί, κλπ.). Μεγάλο ενδιαφέρον δίδεται στην περιγραφή των γλυπτών (εναέτιων και μετοπών) του Ναού του Διός. Ο αναγνώστης έχει επίσης την ευκαιρία να διαβάσει για το εργαστήριο του Φειδία, τα λουτρά, το στάδιο, τον ιππόδρομο και για άλλα σημαίνοντα οικοδομήματα, όπως το γυμνάσιο, το ρωμαϊκό Νυμφαίο· για τη Νίκη του Παιωνίου, τον Ερμή του Πραξιτέλη, τους Ζάνες κλπ. Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με περιγραφή των αθλημάτων και κλείνει με το τέλος των Ολυμπιακών αγώνων κατά την Ύστερη Αρχαιόητα.
Δελφοί: Γίνεται περιγραφή του τόπου και των ιδρυτικών μύθων του Ιερού και των Πύθιων Αγώνων. Ακολουθεί η παρουσίαση της ιστορίας του Ιερού στο πέρασμα των αιώνων, από την προϊστορική εποχή και τον πρώτο οικισμό (16ος – 11ος αι. π.Χ.) έως την «εγκατάσταση» του Απόλλωνος και τη μεγάλη ανάπτυξη του Ιερού και την Αμφικτυονία. Μέγα μέρος του κεφαλαίου καλύπτουν τα πολύτιμα αφιερώματα του Ιερού: τα χρυσελεφάντινα αγάλματα του Απόλλωνα και της Άρτεμης, η σφίγγα των Ναξίων, τα γλυπτά των θησαυρών και του ναού του Απόλλωνα, το χάλκινο άγαλμα του Ηνίοχου κλπ. Κεντρική θέση στην πραγμάτευση έχει ο θησαυρός των Αθηναίων, ο ναός του Απόλλωνα, η στοά των Αθηναίων, το θέατρο, το Στάδιο και η Θόλος στο Ιερό της Προναίας Αθηνάς. Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με αναφορά στο τέλος του Ιερού, κατά τα πρώιμα βυζαντινά χρόνια, και με τη διαδικασία της μαντικής διαδικασίας (τυπικό, ερμηνεία της μαντείας, μαντείο και ηθική διδασκαλία).
Ισθμία: Γίνεται περιγραφή του τόπου και των ιδρυτικών μύθων και παραδόσεων. Με κεντρική μορφή τον θεό Ποσειδώνα, ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να παρακολουθήσει την ιστορία του Ιερού από την πρώιμη εποχή (11ος – 6ος αι. π.Χ.) έως τη μεγάλη του ακμή στα κλασικά χρόνια. Ο ναός του Ποσειδώνα, τα λατρευτικά αγάλματα, το στάδιο, τα λουτρά, είναι μερικά από τα μνημεία του χώρου που αναφέρονται.
Νεμέα: Γίνεται περιγραφή του τόπου και των ιδρυτικών μύθων και παραδόσεων, όπου δεσπόζει η μορφή του Ηρακλή. Ακολουθεί η ιστορία των αγώνων και η περιγραφή των αθλημάτων, η ιστορία του Ιερού, από τα πρώιμα χρόνια έως την εποχή της ακμής του, και η περιγραφή του Ναού του Διός και των σημαντικότερων μνημείων: του σταδίου, των λουτρών κλπ. Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με αναφορά στο τέλος του Ιερού (6ος αι. μ.Χ.).
Παναθήναια: Γίνεται περιγραφή των ιδρυτικών μύθων και παραδόσεων που σχετίζονται με τη θεά Αθηνά, την οργάνωση και τη διεξαγωγή της γιορτής, η Παναθηναϊκή πομπή και η ζωφόρος του Παρθενώνα. Ακολουθεί περιγραφή των αγώνων, το πρόγραμμα της γιορτής, τα έπαθλα. Επίσης γίνεται αναφορά σε σημαίνοντα μνημεία που σχετίζονταν με τα Παναθήναια: το Παναθηναϊκό στάδιο, τα ωδεία και τα θέατρα, το Ηρώδειο. Το κεφάλαιο κλείνει με αναφορά στο τέλος των Παναθηναίων (6ος αι. μ.Χ.).
Το βιβλίο ολοκληρώνεται με σύντομη αναφορά και στους άλλους αγώνες στον ελληνικό και τον ρωμαϊκό κόσμο (στο Ηραίο του Άργους, τη Μακεδονία, τη Λάρισα, την Επίδαυρο και πόλεις της ελληνιστικής Ανατολής) καθώς και με περιγραφή των αγωνισμάτων και των κανονισμών.
Πρόκειται για ένα εξαιρετικό βιβλίο το οποίο προτείνουμε ανεπιφύλακτα στο αναγνωστικό κοινό.
* Ο Πάνος Βαλαβάνης είναι Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Εκδόσεις Καπόν, Αθήνα 2017, Σελ. 378