Τέχνη & Αρχαιολογία του Ελληνικού Κόσμου. Περ. 2500 – περ.150 π.Χ.

Richard T. Neer* – Ο Εκδοτικός Οίκος Καρδαμίτσα, γνωστός εδώ και δεκαετίες για τις έγκυρες και ποιοτικές δημιουργίες και τις πανεπιστημιακές εκδόσεις, παρουσίασε το βιβλίο του καθηγητή Richard T. Neer «Τέχνη & Αρχαιολογία του Ελληνικού Κόσμου. Περ. 2500 - περ.150 π.Χ.». Μέσα από μια πλούσια εικονογραφημένη, έγκυρη και κατανοητή νέα επισκόπηση παρουσιάζεται η τέχνη και αρχαιολογία των αρχαίων Ελλήνων, συνδυάζοντας τη σαφή χρονολογική αφήγηση με τη ζωντανή περιγραφή της τέχνης και του υλικού πολιτισμού του ελληνικού κόσμου σε ένα διάστημα δύο χιλιετιών.

Ο συγγραφέας προτείνει έναν νέο τρόπο προσέγγισης γύρω από θεμελιώδη ζητήματα του αρχαίου ελληνικού κόσμου, όπως είναι λ.χ. η σχέση ανάμεσα στην τέχνη και την πολιτική, ή οι παράγοντες που επηρεάζουν την εξέλιξη της τεχνοτροπίας στην τέχνη. Παρουσιάζοντας γνωστά  μαζί με λιγότερα γνωστά έργα τέχνης, παράλληλα με την αρχιτεκτονική, τις οχυρώσεις και τα οικιστικά μοντέλα, ο συγγραφέας επιτυγχάνει μια εντυπωσιακή διεύρυνση τόσο του όγκου του υλικού που εξετάζεται, όσο και του τρόπου πρόσληψης του επιτευγμάτων του αρχαίου ελληνικού κόσμου στον χώρο όλων των ειδών τέχνης. Και λέγοντας ελληνικό κόσμο εννοούμε όχι μόνο τη μητροπολιτική Ελλάδα αλλά όλον τον χώρο όπου έδρασαν και έζησαν οι αρχαίοι Έλληνες. Σε αυτό το σημείο δίνει ιδιαίτερη έμφαση ο συγγραφέας σημειώνοντας ότι «για να κατανοήσουμε τους Έλληνες, πρέπει να βγούμε από τον καθαυτό ελλαδικό χώρο και να συμπεριλάβουμε όλο τον ελληνικό κόσμο».

Επίσης στόχος του συγγραφέα είναι, χωρίς να αγνοήσει σπουδαία και περισσότερο γνωστά έργα τέχνης, να οδηγήσει τη ματιά του αναγνώστη και σε άλλες, λιγότερο γνωστές πτυχές της αρχαίας ελληνικής τέχνης, προκειμένου να αναδειχθεί πόσο πολυσχιδής και πολύπλευρη είναι. Πηλοπλαστική, νομίσματα, οικιστική αρχιτεκτονική, χάλκινα σκεύη, οχυρώσεις, ελκύουν εξίσου το ενδιαφέρον του συγγραφέα αλλά σίγουρα και του φιλομαθούς αναγνώστη, του σπουδαστή της αρχαίας Ελλάδας. Πλάι σε έργα τέχνης που λαμπρύνουν τον αστερισμό της  αρχαίας ελληνικής τέχνης, παρουσιάζονται και έργα από πρόσφατες ανακαλύψεις, όπως η θαυμαστή μινωικού τύπου τοιχογραφία από την Αίγυπτο, με τα ταυροκαθάψια· μια εντυπωσιακή μαρμάρινη σαρκοφάγος από τη ΒΔ Ανατολία· ένα χάλκινο άγαλμα αθλητή από τη θαλάσσια περιοχή στα ανοιχτά της Κροατίας· και τοιχογραφίες από την αρχαία Μακεδονία.

Ο σύγχρονος τρόπος πρόσληψης της αρχαίας ελληνικής τέχνης απασχολεί ιδιαιτέρως τον συγγραφέα, γι’ αυτό αναπτύσσει το έργο του μέσα από τα εξής βασικά ερωτήματα:

α) τι βλέπουμε αντικρύζοντας ένα αρχαίο ελληνικό έργο τέχνης, ποιες είναι η μορφή και το σχέδιο που κρύβεται πίσω από κάθε δημιούργημα, από ένα ταπεινό άγαλμα έως ένα αριστουργηματικό άγαλμα. Εν τέλει ποια είναι τα στοιχεία εκείνα που καθιστούν ένα ανθρώπινο δημιούργημα έργο τέχνης και γιατί επιδρά τόσο αποφασιστικά στην ανθρώπινη διάνοια.

β) ένα δεύτερο ερώτημα που θέτει ο συγγραφέας είναι πως γνωρίζουμε το έργο τέχνης, δηλαδή με ποιους τρόπου αρχαιολόγοι και ιστορικοί τέχνης ταξινομούν τις μαρτυρίες και οργανώνουν επιχειρήματα σχετικά με ένα υλικό κατάλοιπο ή ένα έργο τέχνης.

γ) Το τρίτο και τελευταίο ερώτημα που τίθεται από τον συγγραφέα είναι γιατί πρέπει να ενδιαφερθούμε για τα ελληνικά έργα τέχνης, δηλαδή αν πρέπει να τα προσεγγίσουμε όχι μόνο ως αισθητικό αλλά και ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο. Με άλλα λόγια τι έχει να μας πει το ελληνικό έργο τέχνης για την πολιτική, τις κοινωνικές τάξεις, την εθνότητα, τη θρησκεία, τη μετανάστευση, την αστικοποίηση κλπ. στον αρχαίο ελληνικό κόσμο.

Μια ποικιλία από πλαίσια ρίχνει φως σε μεμονωμένα θέματα και ζητήματα που έχουν προκαλέσει διαφωνίες, όπως η αρχαιοκαπηλία, η σύνδεση των ομηρικών επών με τα αρχαιολογικά ευρήματα, οι τεχνικές για την κατασκευή των έργων. Πολυάριθμες αναφορές σε αρχαία κείμενα προσφέρουν άμεσες μαρτυρίες από τον αρχαίο ελληνικό κόσμο και πάμπολλες φωτογραφίες, χάρτες, κατόψεις και χρονολογικά διαγράμματα εμπλουτίζουν και υποστηρίζουν το κείμενο.

Μετά την εισαγωγή και την παρουσίαση βασικών αρχών της αρχαιολογίας (στρωματογραφία, σχετική και απόλυτη χρονολόγηση, ραδιοχρονολόγηση), ακολουθεί η ανάπτυξη του βιβλίου, το οποίο διαρθρώνεται σε 14 κεφάλαια.

Στα δύο πρώτα κεφάλαια παρουσιάζεται η Εποχή του Χαλκού στην Ελλάδα και το Αιγαίο:
1ο Κεφάλαιο: Η Κρήτη και οι Κυκλάδες μέχρι την Ύστερη Εποχή του Χαλκού,
2ο Κεφάλαιο: Η Ελλάδα και ο Μυκηναϊκός κόσμος μέχρι το 1200 π.Χ. περίπου.

Σε εννέα κεφάλαια παρουσιάζεται ο πυρήνας του περιεχομένου καλύπτοντας μια χρονολογική περίοδο από τον 11ο έως και τον 2ο αι. π.Χ.:
3ο Κεφάλαιο: Η Γεωμετρική Ελλάδα, περ. 1100-περ. 700 π.Χ.,
4ο Κεφάλαιο: Η «Ανατολίζουσα» περίοδος, περ. 710-περ. 600 π.Χ.,
5ο Κεφάλαιο: Αρχαϊκή αρχιτεκτονική, νομίσματα και είδη πολυτελείας, περ. 600-περ. 520 π.Χ.,
6ο Κεφάλαιο: Πρώιμη αρχαϊκή γλυπτική, περ. 600-περ. 520 π.Χ. ,
8ο  Κεφάλαιο: Ύστερη Αρχαϊκή εποχή, περ. 520-480 π.Χ.,
9ο Κεφάλαιο: Πρώιμη Κλασική εποχή, περ. 480-περ. 440 π.Χ.,
12ο Κεφάλαιο: Ώριμη Κλασική εποχή, περ. 440-περ. 400 π.Χ.,
13ο Κεφάλαιο: Ύστερη Κλασική εποχή, περ. 400-περ. 323 π.Χ.
14ο Κεφάλαιο: Ο Ελληνιστικός κόσμος, περ. 323-περ. 100 π.Χ.

Τρία κεφάλαια είναι αφιερωμένα στην αναλυτική παρουσίαση τριών μείζονος σημασίας θέσεων:
7ο Κεφάλαιο: Ολυμπία και Δελφοί, περ. 900-περ. 480 π.Χ.,
10ο Κεφάλαιο: Κυρήνη και Ποσειδωνία
11ο Κεφάλαιο: Η Αθήνα και η Ακρόπολη, περ. 480-περ. 404 π.Χ.

Κάθε κεφάλαιο αρχίζει με ένα σχεδιάγραμμα της χρονολογικής επισκόπησης και συνεχίζει με το κυρίως κείμενο, που εξετάζει τα σημαντικά θέματα για τη μελέτη κάθε περιόδου.

Αν και το βιβλίο ερμηνεύει τις μαρτυρίες με τρόπο κατανοητό και εύληπτο, συγχρόνως έχει σχεδιαστεί ως εργαλείο για διδάσκοντες και ως οδηγός για  φιλομαθείς αναγνώστες. Και πράγματι ο συγγραφέας επιτυγχάνει τον απώτερο στόχο του, που είναι «να παρουσιάσει την τέχνη των αρχαίων Ελλήνων» και «να μεταλαμπαδεύσει στους νεοφώτιστους τον ενθουσιασμό της επιστημονικής κοινότητας και τη γοητεία του κλασικού παρελθόντος».

Η εξαίρετη μετάφραση είναι της Αντουανέττας Καλλέγια.

* Ο Richard T. Neer είναι Καθηγητής Ανθρωπιστικών Επιστημών, Ιστορίας της Τέχνης και Κολεγίου στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο.